Yök Ikinci Öğretim Ders Saatleri

Derneğimiz amaç ve faaliyetleri kapsamında diğer tüm kültür derneklerimiz gibi biz de kültürümüzü ve dilimizi yaşatmak, gelecek nesillere taşımak ve gelişimine katkı sağlamak amacı ile bir takım faaliyetler yürütmekteyiz. Derneğimizin yönetim kurulu olarak göreve geldiğimiz tarihten beri, Adıge (Çerkes) Kültürünün temel yapı taşı olan Adıge Dili’nin korunması, yaşatılması alanında da imkânlarımız çerçevesinde, çeşitli faaliyetlerde bulunduk ve bulunmaya da devam ediyoruz. Bugüne kadar Adıgece (Çerkesçe)’nin öğrenilmesi ve öğretilmesi alanında yaptığımız faaliyetlerimizden bazılarını aşağıda beliriyoruz;

• Dernek merkezimizde düzenlediğimiz dil kursları.
• Milli Eğitim okullarında müfredata seçmeli ders olarak giren Yaşayan Diller ve Lehçeler dersleri kapsamında Türkiye’nin ilk Adıgece sınıfının açılmasını ve takip eden yıllarda da devam etmesini sağlamak.
• Düzce Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Kafkas Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Çerkez Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı’nın açılması için talepte bulunmak.
• Yine bu bölüm ile ilgili olarak Adıgey Devlet Üniversitesi ile Düzce Üniversitesinin karşılıklı iş birliği protokolünün yapılabilmesi için gerekli girişimlerde bulunmak ve altyapısını hazırlamak.
• Düzce Üniversitesinde eğitim ve öğretimin başlatılabilmesi için gereken akademisyenlerin Anavatandan Düzce’ye gelişlerine aracılık etmek ve yardımcı olmak.

Bugün geldiğimiz noktada bir yandan Adıge dilinin yeniden ilgi odağı olması ve etnik veya sosyokültürel kimliğinden bağımsız olarak birçok gencimizin bu dili öğrenme gayreti bizlere dilimizin korunması ve yaşatılması anlamında umut ışığı olurken, Adige Dili’nin Türkiye’deki gelişimi konusunda bizleri kaygılandıran bazı gelişmeler de yaşamaktayız.

Geçtiğimiz günlerde ADDER (Adige Dil Derneği) tarafından 22-23 Kasım 2014 tarihlerinde düzenlenen “Uluslararası Dil Sempozyumu”’nda adı geçen derneğin son çalışmaları kamuoyuna sunuldu. Bizler de bu konuda İstanbul’da gerçekleştirilen bu sempozyumu yerinde takip eden ve konular hakkındaki görüşlerini orada da dile getiren, Düzce Ü. Çerkez Dili Edebiyatı bölümü Öğretim Üyelerimiz Sayın Prof. Dr. Mira Haçemizova, Sayın Doç. Dr. Ruzana Doleva ve Sayın Doç. Dr. Susana Shkhalakhova ile görüşerek sempozyum ve ADDER’in çalışmaları ile ilgili görüşlerini istedik.

Başlangıcında Sayın Ali İhsan Tarı ve ekibinin Danef Online Çerkesçe Sözlük projesini faydalı bir çalışma olarak görüyor ve yakından takip etmeye çalışıyorduk. Ancak bugün geldikleri noktada, ADDER ekibinin kamuoyuna sunduğu Latin temelli alfabe çalışmalarının, Çerkesçe Türkçe Sözlük çalışmalarının, Milli Eğitim okullarımızda seçmeli dersler kapsamında okutulan Adıgece sınıfları için kitap ve müfredat çalışmalarının gerçekten büyük bir hayal kırıklığına neden olduğunu belirtmek isteriz. Ayrıca bu konular üzerine yaptıkları yayınlardaki üsluplarını ve yanlış bilgilendirmelerini de etik bulmuyoruz. Özellikle de toplumumuz adına sanki yetkili bir merci gibi çeşitli Devlet kurum ve kuruluşları ile doğrudan muhatap olma gayretlerini de oldukça düşündürücü bulmaktayız.

Adıge Dili kimsenin tekelinde olmamakla birlikte sahipsiz ve başıboş bir dil de değildir. Kaldı ki bugün itibariyle Anavatanda bulunan ve Rusya Federasyonuna bağlı olarak tüm dünya ülkelerince de tanınan Adıgey Cumhuriyeti’nin bir resmi dili ve resmi alfabesi bulunmaktadır. Dilimizin bugüne gelinceye kadar 80 yıllık geçmişinde birçok emek ve gayret sarf edilmiş, uzmanların çalışmaları sonucunda da günlük konuşmanın yanı sıra yazın ve edebiyat dili olarak ta kullanılır hale gelmiştir. Türkiye Cumhuriyetinde çeşitli seviyelerde eğitimi verilen Çince, İngilizce, Yunanca vb. gibi diller, nasıl bu dili resmi dil olarak kullanan ülkelerin alfabeleri ile verilmekte ise Adıgece eğitimi de Adıgey Cumhuriyetinde kullanılan Adıge alfabesi ile verilmek zorundadır. Bu konularda gerek eğitim materyalleri hazırlamak, ihtiyaca göre yeni kelimeler kazandırmak, gerekse mevcut resmi alfabenin eksikliklerini giderme amacıyla öneri sunmak gibi konularda da, konu ile ilgili bilimsel çalışmalar yapmakta olan üniversitelerin ilgili akademik birimleri ile birlikte çalışmak en doğru ve mantıklı çaba olacaktır.

Aynı şekilde Resmi kurumlarımızın kendilerine gelen talepler konusunda da bir işlem yapabilmesi için konunun uzmanlarından görüş ve bilirkişi raporu alması gerektiği hususunu kamuoyumuza da hatırlatmak istiyoruz. Adıge dili ve bu dilin eğitimi konusunda bünyesinde uzman dilbilimciler çalıştıran ve yine Türkiye Cumhuriyeti Devletinin bir üniversitesi olan Düzce Üniversitesi, yapmış olduğu protokol esasları çerçevesinde, Anavatandaki Cumhuriyetlerimizin ilgili akademik kurumları ve yetkilileri ile de görüş alışverişi yapabilme potansiyeline sahiptir. Hem kamu kuruluşları hem de özel kurumlar için bilirkişi raporları ihtiyaç olduğunda Düzce Üniversitesinden yardım alınabileceğini düşünüyoruz.

ADDER’in Çerkes Kamuoyuna yaptıkları yayın ve paylaşımlarda yalnızca kendileri hakkında olumlu destek ve söylemleri paylaşmaları, düzenledikleri etkinliklere katılan herkesin çalışmaları konusunda kendilerini takdir ettiği imajı yaratma gayreti gözümüzden kaçmamaktadır. ADDER’in çalışmalarını olumsuz olarak eleştiren saygın çevrelere karşı gösterdikleri yakışıksız tavır ve tutumlarının da Adıge geleneklerimize uymadığını belirterek, değerli dil bilimci hocalarımızın konu hakkındaki görüşlerini ekte sunuyoruz.

Düzce Adıge Kültür Derneği Yönetim Kurulu 18.12.2014-Düzce

АДЫГАБЗЭ:

ДЮЗДЖЭ АДЫГЭ КУЛЬТУР ХАСЭМ ИЗЭЗЫЩАК1ОХЭМ (ПРАВЛЕНИЕМ) АДЫГЭ ЛЪЭПКЪЫМ ФАК1ОУ ИМЭКЪЭГЪЭ1У

Тихасэ имурад ык1и и1офш1энхэр, зэфэшъхьаф культур хасэхэм афэдэу, тибзи, тихабзи щыдгъэ1эн, къытк1элъык1орэ ныбжьык1эмэ алъыдгъэ1эсын, хэхъоныгъэ фэтш1ын ары.

Тихасэ изэзыщак1охэм (правлением) пшъэдэлъэу къыфаш1ыгъэ 1офхэм щыщэу, Адыгэ культурым ылъапсэ щыт Адыгабзэр къыухъумэным, щыгъэ1эным ехьыл1агъэу тик1уак1э къызэрехьэу зэфэсшъхьаф 1офхэр тш1агъэх ык1и тш1эным ыуж тит. Непэ нэсэу Адыгабзэм изэгъэш1эн ехьыл1агъэу тш1агъэ 1офхэм ащыщхэм зы заулэр джыри шъугу къэдгъэк1ыжьын.

– Хасэ гупчэм Адыгабзэ курс 1утхыгъ.

– Гъэсэныгъэ министретсвом бзэ зэгъэш1энымк1э къытитыгъэ фитыныгэм ык1уак1эк1э Адыгабзэ курсыр Дюзджэ къалэм дэт гурыт еджап1эм къызэ1ухьанымк1э тик1уак1э къызэрехьэу тыхэлэжьагъ. Джыри зегъэушъомгъуным тыпылъ.

– Дюзджэ Университетым ш1эныгъэ ык1и литэратурэ факултетым епхыгъэ Адыгабзэмрэ илитературэмрэ икъутамэ къызэ1уахынымк1э лъэ1у тхылъ ч1этлъхьагъ.

– Адыгабзэм икъутамэ 1оф ыш1э ригъэжьэнымк1э ыщык1агъэу щыт к1элэегъаджэхэр Дюзджэм къызэрэк1ощт ш1ык1эм ехьыл1агъэу, Адыгэ къэралыгъо унивэрситетымрэ Дюзджэ Университетым протокол зэдаш1ынымк1э тик1уак1э къыхьырэмк1э тыхэлэжьагъ.

– Адыгабзэм иегъэджэн 1офыр ыублэнк1э ыщык1агъжэ к1элэегъаджэхэр Дюзджэ къалэм къызэрэк1ощт амалхэм 1эпы1эгъу тыфэхъугъ.

Непэ тыкъызнэсыгъэм узеплъык1э Адыгабзэр ик1эрык1эу ц1ыфмэ зэргъаш1эжьынэу гухэлъхэр я1эу хъугъэ. Ау ар ащтэу щытми тигу къеорэ гугъэ-ш1агъэхэри хъугъэх.

Блэк1ыгъэ мафэхэм, шэк1огъу мазэм 22-23’м Адыгэ Бзэ Хасэм зэхищагъэ Интернациональнэ Бзэ Симпозиумум хэлэжьагъэу ык1и Дюзджэ Университетым щылажьэрэ к1алэегъэджак1охэу, Бзэш1эныгъэлэжьхэу Профессерэу Хьак1эмыз Мир, Доцентхэу Долэ Рузан, Шъхьалэхъо Сусан ты1ук1агъ. Симпозиумум ык1и Адыгэ Бзэ Хасэм я1офш1энмэ ехьыл1агъэу ягупшысэхэри къыта1уагъ.

Адыгэ Бызэ Хасэм и1офхэр апэу зырагъажьэм Али 1ихсан Тарым ык1и бгъодэтэу дэлажьэхэмрэ зэрэлэжьэрэ ш1ык1эм тык1эрыплъыгъ. «Данэф 1онлайн Адыгабзэ гущы1алъ» зыфи1орэ проектыр, Латин буквэхэмк1э зэхэгъэуцуагъэ алфавитыр, гурыт еджап1эмэ щырагъаджэщт тхылъмэ аухьазырын ехьыл1агъэу къылэжьыгъэ ык1и зитеуцуагъэ гъогур зытэлъэгъум тыгу учъы1ыгъэ. Адыгабзэм ехьыл1агъэу а1охэрэр атхыхэрэр тыгу е1урэп. Емык1ук1э тэлъытэ. Адыгэ лъэпкъым ыц1эк1э тырку къэралыгъо органхэмэ ядэгуш1анымк1э ык1и яфэтхэнымк1э фит и1эу, лъэпкъым пшъэдэлъ къыфиш1ыгъэ фэдэу зэзек1о. Мы ш1ык1эм тырегъэгупшысэ.

Адыгабзэр зыми имонополиэ щытэп. Ащтэу щытми Адыгабзэр шъхьарыт1упщэ зими имиеу щытэп. Непэ Урысыэм Ифэдерацие епхьыгъэ Адыгэ Респупликем къэралыгъо бзэмрэ алфабитыр илъэс 80 хъугъэу егъэфедэ. Непэ къынэсыфэ ц1ыф гъэсагъэмэ бзэш1эныгъэлэжьмэ як1уак1э, ягупшысэ, япк1энт1эпс зыхалъхьагъэ Адыгабзэр къэралыгъо бзэ ык1и литературэ бзэ хъугъэ. Мы бзэмк1э мэпсэух.

Тырку къэралыгъом иеджап1эхэм зэфэшъхьаф бзэхэр рагъаджэу зыхъук1э гущыэм пае китаибзэм, инджылызыбзэм, грекыбзэм фэдэ бзэхэр ежьмэ якъэралыгъо алфавитымк1э рагъаджэ. Джащ фэд Адыгабзэри къэралыгъо бзэ зэрэщытымк1э кирил лъапсэ зи1э Адыгэ алфавитыр бгъэфедэнэу щыт.

Ащ пай тхэным, еджэным, гъэсэныгъэм ехьыл1агъэу материалхэр бгъэхьазырын, бзэм ищык1агъэ гущы1ак1эхэр къэбгъотын, амал зэфэшъхьафхэр къэугупшысын зыхъук1э университетмэ щылажъэрэ ш1эныгъэлэжъмэ уадэлэжьэныр анахь тэрэз гъогу тэлъытэ.

Ащфэдэкъабзэу къэралыгъом ихабзэ 1офш1ап1эхэр, лъэ1у тхылъхэм джэуап арытыжьын зыхъук1э хабзэм тетэу зэк1он фаеу мэхъу. Ащ пай зыдэлэжьэщт 1офым ехьыл1агъэу лэжьэк1о 1азэмэ рапорт къатын фаеу зэрэщытыр джыри зэ шъуигу къэтэгъэк1ыжьы.

Адыгабзэм иегъэджэн 1офым ехьыл1агъэу бзэш1эныгъэлэжьхэр зыщылажьэрэ Дюзджэ Университетым Адыгэ къэралыгъо университетымрэ зэдаш1ыгъэ протоколым къыхэк1эу академикэ организациехэм ык1и бзэ 1офым пылъ ш1эныгъэлэжьмэ къатыщт рапортхэмэ тыщык1агъэ гъогу тэрэзыр къыгъэлъэгъонк1э тиш1ош1 мэхъу.

Адыгэ Бзэ хасэм ямэкъэгъэ1ухэм якъэтынхэм, ятхыхэрэм уизеплъык1э ежьмэ анэмык гъогу занк1э темыт щымы1эу фэдэу къаш1ош1ы.

Бзэ 1офым ехьыл1агъэу критик зыш1ыхэрэмэ нэмык1 еплъык1э зи1эхэмэ ядэзек1уак1э яеплъык1э Адыгэхабзэм ык1и ш1эныгъэ еплъык1эм къедгъэк1урэп.

Ащ лъыпытэу Дюзджэ Университэтым щылажьэрэ бзэш1эныгъэлэжьхэм ягупщысэхэри к1эухым къыпытэзэжьы.

Дюзджэ Адыгэ Культур Хасэм Изэзыщак1охэр (Правление) 18.12.2014-Дюзджэ

-1-

TÜRKÇE:

Adıge Dil Derneği’nin 22-23 Kasım 2014 Tarihinde İstanbul’da gerçekleşen toplantısına ilişkin düşüncelerim;

Adıgeler dünyaya dağılmış/dağıtılmış olarak yaşamaya başlamalarının üzerinden 150 yıl geçti. İçinde yaşadıkları ülkelerdeki ve dünyadaki değişimlerden etkilenseler de yine de Adıge halkının karakteristik özelliklerini taşımaktalar. Her şeyin başında Adıge’leri tanımlayan en önemli özellik anadilleridir. Bir haklı tanımlarken anadilinin önemini yeniden açıklamak gerekmez.

Bütün ülkeleri ele alsak, diasporada sayıca en çok Adıge’nin yaşadığı ülke Türkiye’dir. Birkaç yıl öncesine gidersek Türkiye’deki kanunlara göre Adıge dilini (Çerkesçeyi) Adıgelerin öğrenme özgürlükleri yoktu. Fakat son yıllarda bu kanunlar değişti. Devlet (kanunlar), Türkiye’de yaşayan Adıgelere kendi anadillerini öğrenebilme olanağı tanındı. Bu sevindirici bir durumdur. Düzce Üniversitesi’nde Adıge dili öğretilmeye başlandı. Şu anda iki sınıfta eğitim yapılıyor. Adıge Devlet Üniversitesi’nin Adıge Dili ve Kültürü fakültesinden gelerek Adıge Dili ve Edebiyatını okutuyoruz.

Sevindirici işler gerçekleşiyor. Adıge diasporası kendi dili üzerinde çalışma olanağı buldu. Okuma-yazma ve konuşmanın yanı sıra dil bilimi araştırmaları üzerinde çalışmanın yolları da açılmış oldu. Tarihini ve edebiyatını kendi diliyle düzenleme zamanı geldi. Geçmiş yıllarda kendi halkını seven diasporadaki bazı aydınların kendi kendilerini okuma-yazma olanaklarını araştırmalarının yanı sıra devletin sunduğu olanaklarla pek çok insan şimdi kendi anadilini öğrenebilecekler. Bizim için bu çok değerlidir.

Fakat Adıgeleri denemek için Büyük Tanrı’nın (Allah’ın) gönderdikleri burada bitmiyor. Biz Adıgeler olarak üç ayrı cumhuriyet içinde (Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabartay-Balkar) yaşamamızın verdiği üzüntünün üstüne, Türkiyede yaşayan (bazı) Adıgeler, Latin harflerine dayalı başka bir alfabe kullanmak isteğiyle ortaya çıktılar. Bu nereden çıktı?

Sanki son 150 yıl içindeki Adıge tarihinde yer almamış gibi. Bir zamanlar bir devletimizin olmayışının zararını şimdi de bir devlet düşüncesinden (anlayışından) uzaklaşarak görüyoruz. Bana göre (sadece ben değilim) arzuladığım, hayalim, Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerimndeki edebiyat dili ile Adıge Cumhuriyeti’ndeki edebiyat dilinin tek bir edebi dil olmasıydı. Adıgelerin bir tek halk olduğumuzun kanıtı olarak bu çok önemliydi. Tıpkı bir büyük nehre dönüşmüş gibi dilimiz ve kültürümüz güçlü ve canlı olarak Adıgelerin olurdu. Fakat Adıge atasözünde olduğu gibi: “Ayının üstüne bir yaprak düşünce homurdandı, taş toprak düşünce söyleyecek söz bulamadı”.

Tek bir halk olmamızın karşısında duran ve şimdi ortaya çıkan engeller göstermiştir ki 100 yıl süren savaşlar ve aradan geçen 150 yıllık kopukluk bizi eğitemedi, ders alamadık. Bizim ulusal sorunlarımız hakkında “endişe duyanlar” bizim dışımızdaki “daha akıllı” uluslardır! Şimdi de sorunların nasıl çözüleceğini kulaklarımıza fısıldıyorlar, çözüm yollarını öneriyorlar, şimdi de, şimdi de! Aklımızı kullanarak toparlanacağımız zaman elimizden uçup gidiyor. Sonra “Atın başı (çizgiyi) geçince kuyruğunu yakalamaya uğraşma” zamanı geliyor (iş işten geçiyor).

İstanbul’da yapılan Adıge Dili ile ilgili konferansa katılmayı bir görev olarak kabul ettik ve gittik. Düşüncelerimizi kanaatlerimizi açıkça ifade ettiğimizi, anlattığımızı sanıyorduk. Fakat anlamayanlar (ya da anlamak istemeyenler) çıktı. Bu nedenle düşüncelerimizi kanaatlerimizi tekrar açıklamamız gerekti.

Birinci olarak: Anavatanda yaşayan Adıgelerin yazı dilinin olmasının üzerinden 80 yıldan fazla bir zaman geçti. Bu yazı dili Kiril alfabesi ile düzenlendi. Bu alfabeyi seçmeden önce Arap ve Latin alfabelerini denediler. Adıge dilini ve Rus dilini tek bir alfabe ile yazmayı daha uygun buldular. Pek çok Enstitü bu konuda çalıştı. Eğitimli, kültürlü pek çok aydın, bilim insanı bu işin içinde yer aldı. Kurulmuş bir edebiyatımız oldu. Adıge dili Adıge Cumhuriyeti’nin Devlet dili oldu. Fakat Adıge dili üzerinde yapılacak araştırmalar henüz bitmiş değil. Bilim insanlarının önünde araştırılıp ortaya konulacak konular çok. Bugüne kadar sonuçlandırılması gereken ve ihtiyaç duyduğumuz hususlar var. Dilimiz ne zaman ortaya çıktı, ulaştığı nokta, hangileriyle ilişkili… pek çok soru var. Bu konularda çalışacak gençleri yetiştirmek gerekir. Üzerinden uzunca bir süre geçmiş ve pek çok yol kat etmiş mevcut yazı dilini benimsemeyi kabul ediyoruz. Tekerleği yeniden icat etmeye gerek yok. Yeniden fidan dikip ağaç olmasını beklemek yerine büyümüş ağacın gölgesinde bulunmak daha iyidir.

İkinci olarak: Dünyaya dağıtılmış Adıgelerin tek bir ülkede tekrar toplanıp yaşayamayacakları açık. Ancak akıllarını kullanarak kendilerini toparlayabilecekleri bir olanağı, Büyük Tanrı’nın (Allah’ın) rahmet kapılarını açmasıyla kavuşurlar. Bu olanakları kullanmamak ayıbın ötesinde günahtırda. Yeni yetişen gençleri, vatanını kaybetmenin yanı sıra üstüne üstlük bir tek yazı dili olan uluslara ebediyen imrenir halde bırakmak kimin haddine?

Bu sorunu ortaya attıklarında Adıge dili alanında ilk kadın profesör olan Çereşe Zeynab’in dediğini doğru kabul ediyoruz. Onun dediğine göre: bu adımlar (Latin alfabesi kullanma girişimleri üzerine) anavatandakilerle diasporadakileri birbirinden uzaklaştıracaktır.

Üçüncü olarak: Türkiye’de bir üniversitede ilk defa Adıge dilinin öğretimi Düzce’de açıldı. Bir buçuk yıldır Kiril alfabesine dayalı olarak eğitim veriyoruz. Devlet açısından –şimdi tekrar– altını çiziyorum. Okumaya başlayan için (her iki) alfabeyi öğrenmek aynı zorluk derecesindedir. Dili bilse de bilmese de okumaya yeni başlıyor. Bu açıdan Düzce Üniversitesi örneğini (Kiril alfabesi) esas almak uygundur.

Benim kanaatime göre, Adıgelerin tek bir yazı dilini, Kiril temelli alfabe ile gerçekleştirmesini hepimizin görevi olarak kabul ediyorum.

Haçemize (Çuomıko) Mir Filolog,
Bilim Doktoru, Profesör.

АДЫГАБЗЭ:

Адыгэ бзэ хасэу « АВХ»-к1э заджэхэрэм изэ1ук1эгъоу Стамбул Шэк1огъум и 22-23-рэм щек1ок1ыгъэм тигъэш1ыгъэ гупшысэхэр.

Адыгэхэр дунаим щитэкъухьагъэхэу зыпсэухэрэр илъэси 150-рэм къехъугъ. Хэгъэгоу зэрысхэм зарагъэк1ухэзэ, зэхъок1ныгъабэхэр ядунэе тетык1э фэхъугъэхэми, зэрэадыгэхэр къэзгъэнэфэрэ лъэпкъ гъэунэф ш1ык1абэ къахэнагъ. Зэк1эмэ апшъэу адыгагъэр къэзыушыхьатырэр яныдэлъфыбз ары. Лъэпкъ гъэунэфынымк1э ныдэлъфыбзэм мэхьанэу и1эр къэп1отэжьынэу ищык1агъэп.

Зэк1э хэгъэгухэр пштэмэ пчъагъэмк1э анахьыбэу адыгэ диаспорэр зыщыпсэурэр Тыркуер ары. Илъэс заулэк1э узэк1э1эбэжьмэ Тыркуем ихабзэхэмк1э адыгабзэр адыгэхэм зэрагъэш1энэу фитныгъэхэр я1агъэп. Ау мы аужрэ лъэхъаным а хабзэхэр зэхъок1ыгъэ хъугъэх. Адыгэу Тыркуем щыпсэухэрэм яныдэлъфыбзэ зэрагъэш1энэу хабзэм амалхэр къаритыгъэх. Ар гуш1уагъо. Дюзджэ университетым адыгабзэр щызэрагъэш1энэу рагъэжьагъ. Джы дэдэм курсит1у хъоу щеджэх. Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет тыкъик1ыгъэу тэ адыгабзэмрэ литературэмрэ ащ щетэгъаджэх.

Узщыгуш1ук1ынэу 1офхэр зэпэфэх. Адыгэ диаспорэр ыбзэ дэлэжьэнэу амал и1э хъугъэ: тхэк1э-еджэк1э-гущы1ак1эм имызакъоу, бзэш1эныгъэ-ушэтынхэм ахэлэжьэнэу игъогу къызэ1ухыгъэ мэхъу, итарихърэ илитературэрэ ыбзэк1э ыгъэпсыным изэман къэк1о. Блэк1ыгъэ илъэсхэм диаспорэм иц1ыф гъэсэгъэ зырызхэу лъэпкъш1улъэгъум къыгъэущыгъэхэм тхэк1э амалхэр ежь-ежьырэу аушэтыгъэхэмэ, джы къэралыгъо 1офк1э гъэпсыгъэу ц1ыф жъугъэмэ яныдэлъфыбзэ зэрагъэш1эн алъэк1ыщт. Ар зымыуасэ щы1эп.

Ау Тхьашхом адыгэхэм ушэтынэу къафигъак1охэрэр ащ щиухыгъэхэп. Тэ, адыгэ ябынк1э, тихэгъэгу республикищэу тызэрисыр, литературабзэу т1у зэрэти1эм игукъаомэ ак1ы1ужьэу, тыркуем ис адыгэхэм тхэк1э шъхьаф, латин тхак1эм техыгъэу, зыш1ы ш1оигъохэри къыкъок1ыгъэх. Сыд ар къызыхэк1рэр?

Илъэси 150- рэр къыдэмыфэгъахэм фэд адыгэ тарихъым. Къэралыгъо зэгорэм зэрэтимы1агъэм изэрарк1э къэралыгъо гупшысак1эми тыпэчыжьэн фае. Сэ сшъхьэк1э (сэ сизакъоп) хъопсагъоу си1агъэр къэбэртэе-щэрджэс литературабзэмрэ адыгэ литературабзэмрэ зы гъогу тещэгъэнхэр арыгъэ. Зы адыгэ лъэпкъэу тызэрэщытыр къэзыушыхьатрэ узш1омык1ыжьын шыхьатэу ар ти1энгъи. Ащ ш1ок1эу тикультурэрэ тилитературэрэ зы псыхъошхоу зэхэтэу къарыушхоу адыгапсэм фэхъунгъи. Ау адыгэ гущы1эжъым зэри1оу: «Мышъэм пк1ашъэ зытефэм гъумыгъугъэ, ет1эгъой зытефэм ы1ожьын ыгъотыгъэп».

Джы къыкъок1ыгъэ пэрыохъухэу зы лъэпкъэу тызэрэщытыр къэзыушыхьатыным пэш1уек1охэрэм къагъэлъэгъуагъ илъэсишъэ заомрэ илъэси 150-рэ зэпэ1апчъэныгъэмрэ зыми тыфагъэсагъэп. Тилъэпкъ 1офхэм «агъэгумэк1ырэр» джыри тэщ нэмык1 «нахь 1уш» лъэпкъхэр ары, джыри хэк1ып1эхэр тхьак1умэмэ шэф дагъэу къырагъатк1о, джыри гъогоу хэтхыщтым «гъуазэ тыфаш1ы»… джыри, джыри, джыри… Интеллектуальнэу (акъылк1э) зызыщытыугъоижьыщт уахътэр ащ нэсыфэ т1эк1эк1ы, блэтэут1упщы. Ет1анэ: «Шышъхьэр блэк1ыгъэу, шык1эм улъымы1эбэжьыр»,- къэсын.

Стамбул щык1огъэ адыгабзэм фэгъэхьыгъэ конференцием тыхэлэжьэныр типшъэрылъэу зэдатшти тык1огъагъ. Тиш1ош1и нафэу къит1отык1ыгъэу т1уагъэ, ау зыгурымы1уагъэхэр (е зыгуры1онэу фэмыягъэхэр) къыхэк1ыгъ. Ащ фэш1к1э тиш1ош1 джыри зэ къит1отык1ыжьыныр игъоу алъытагъ:

Апэрэмк1э, Хэкурыс адыгэхэм тхыбзэ зя1эр илъэс 80-м къехъугъ. Ар зэрагъэпсыгъэр кирилл алфавитыр ары. Ар хахыным ыпэк1э аушэтыгъэх араб-латин алфавитхэр. Адыгабзэмрэ урысыбзэмрэ зы тхак1эр алъапсэу щытмэ нахь къек1унэу тыраубытагъ. Институт псэухэр ащ дэлэжьагъэх, еджэгъэ- гъэсэгъэ пчъагъи ш1эныгъэлэжьыным хэщагъэ хъугъэх. Тегъэпсыхьэгъэ литератури щы1э хъугъэ. Республикэу Адыгеим адыгабзэр икъэралыгъуабзэу щыт. Ау адыгабзэм иушэтынхэр джыри ухыгъэхэу щытхэп. Зэхэфыгъэн фаеу ш1эныгъэлэжьмэ апэ илъыр джыри бэ. Джы къызнэсыгъэм лъапсэм нэсыгъэ зэфэхьысыжьхэу тищык1агъэхэр ш1ыгъэхэп. Тыбзэ къызщежьэрэр, зынэсырэр, зыхахьэрэр…- упч1абэ къэуцу. Ахэмэ адэлэжьэщт ныбжьык1эхэр гъэсэгъэн фае. Гъогу гъэнэфагъэ къэзык1угъэхэ адыгэбзэ тхак1эм упыуцомэ нахь тэрэзэу тэ тэлъытэ. Ик1эрык1эу къушъхьэфэчъэ щэрэхъыр къэуугупшысыжьын ищык1эгъэн фаеп. Чъыгэу хъугъахэм ижьау ук1эуцомэ нахьыш1у, ик1эрык1эу чъыг бгъэт1ысыжьыни упэплъэным нахьи.

Ят1онэрэмк1э, дунаим щитэкъухьэгъэ адыгэхэр зы ч1эпырыс зэрэмыхъужьыщтхэр нафэ. Ау интеллектуальнэу /акъылк1э заугъижьын алъэк1ынэу Тхьашхом уаипчъэр къафзэ1уихыгъ. Ар умыгъэфедэныр губгъэным къыщыуцурэп, гонахь нахь. Хэку-хэгъэгунчъэм ык1ы1ужьэу зы тхыбзэ зи1э лъэпкъымэ егъаш1эми яхъуапсэхэу къытк1эхъухьэрэ ныбжьык1эхэр къэзгъэнэнхэу   хэт фит? Мы упч1эр мыщ ыпэк1и къыза1атым апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ профессорэу К1эрэщэ Зэйнаб ы1огъагъэр тэрэзэу тэлъытэ. Ащ зэри1огъагъэмк1э, адыгэхэм нахь зэпэчыжьэ, хэкурысыхэмрэ хэхэсыхэмрэ, ащ фэдэ лъэубэкъум тиш1ыщт.

Ящэнэрэмк1э, Тыркуем апэрэеу Университет еджак1эм тетэу Дюзджэ къыщзэ1уахыгъ адыгэбзэш1эныгъэм икъутамэ. Илъэсрэ ныкъорэм нэсыгъэу ащ щетэгъаджэх кирилл алфавитым тетэу. Джыри зэ къык1эсэгъэтхъы – Къэралыгъо лъапсэм тетэу. Еджэныр езгъэжьагъэмк1э т1ури зы хьарыфылъэу зэригъэш1эщтыр. Бзэр ыш1эми ымыш1эми ик1эрык1эу еджэныр еублэ. Дюзджэ университетым ищысэ бгъэфедэныр епэсыгъ.

Сэ сиш1ош1к1э, адыгэхэр зы тхыбзэу, кирилл лъапсэ зи1эм, зэфищэжьынхэм тыфэлэжьэныр зэк1эми типшъэрылъышхоу щыт.

Хьак1эмыз (Цуамыкъо) Мир
Филологие ш1эныгъэхэмк1э доктор, профессор, АМАН-м ичлен-корр.

РУСCКИЙ:

22-23 ноября 2014 года в г.Стамбуле прошла международная конференция по проблемам изучения адыгейского языка в Турции. Конференцию организовала общественная организация «АDIGE LANGUAGE ASSOCIATION-ADIGE BZE XASE -АВХ».

Мы, преподаватели адыгейского языка и литературы Университета Дюздже, посчитали своим долгом участие в работе этой конференции. Главным вопросом конференции стал вопрос выбора алфавита. Это было неожиданным поворотом для нас, так как три республики: Адыгея, Кабардино-Балкария, Карачаево-Черкессия давно решили эту проблему в пользу кириллицы и занимаются успешно преподаванием и исследованием родной филологии вот уже более 80 –ти лет.

На конференции мы довольно четко выразили свои позиции по данной проблеме: о необходимости единого алфавита для всех адыгов мира, а так как уже существует государственные языки трех Республик на основе кириллицы, то будет правильным, не изобретая заново велосипед, использовать существующий алфавит, включиться в работу по возрождению родного языка и дальнейшее исследование его истории. Но до конца не поняв нашу позицию (или намеренно), некоторые стали истолковывать неверно наши выступления. Поэтому посчитали нужным в письменной форме изложить еще раз свои позиции.

Первое: адыги проживают более чем в 50-ти странах мира вот уже 150 лет. Конечно произошли некоторые изменения в их образе жизни, но ментальность в основном сохранилась. Ярким свидетельством коего является их язык. Но в период наступления всеобщей глобализации адыгейский язык стал более ускоренно ассимилироваться. Думается излишне напоминать значение родного языка для жизни народа.

Второе: самая большая адыгская диаспора в Турции. Долгое время в Турции под запретом был адыгейский язык. Сейчас времена изменились. Турецкое правительство предоставляет права для изучения родного языка всем народностям, проживающимся на его территории. В прошлом году в Университете Дюздже открыли отделение по изучению кавказских языков (в их числе и адыгейский язык). Мы уже второй год обучаем студентов адыгейскому языку и литературе. Все это радует. Но возникли и некоторые проблемы в связи с выбором алфавита для турецкой диаспоры. Некоторая часть адыгской диаспоры ратует за алфавит на латинской графике. Мы считаем, что это ошибочное рассуждение, могущее еще более разъединить адыгов теперь уже на интеллектуальном уровне. Об этом в свое время говорила первая женщина – профессор из адыгов Керашева Зайнаб Ибрагимовна.

Третье: вот уже более 80 лет мы пользуемся алфавитом на основе кириллицы. Изданы книги, сделаны исследования, работают институты и университеты. Но предстоит еще многое сделать. Думается, нет необходимости начинать все с начала, с выработки нового алфавита для адыгов Турции. Этот этап прошли адыги на родине. Время дорого. Надо объединив свои усилия продолжить работу по возрождению и исследованию адыгейского языка. Сказано: «Пора разбрасывать камни и пора собирать камни».

На современном этапе объединение адыгов на интеллектуально-информационном уровне имеет большое значение как никогда. И таким объединяющим фактором должна стать единная письменность для всех адыгов мира.

Хачемизова Мира
Нуховна доктор филологических наук, профессор, чл.-корр. АМАН.

-2-

TÜRKÇE:

2013 yılında Düzce Üniversitesinde Kafkas Dilleri ve Kültürleri Bölümü açıldı. Adıge dilinin öğreniminde ilk yıl haftada 16 saat ayrılmıştır:

1) Okuma ve yazma (6 saat)

2) Dinleme ve konuşma (6 saat)

3) Adıge Dili grameri (4 saat)

Eğitim-öğretim işi her zaman zordur. Okutulacak konulara ilişkin hazırlanmış kitap olmayınca iş yapmak, okutmak çok daha zor. Bizim (Adıgey Cumhuriyetinde) eğitim olanaklarımız daha çok Rusça bilen öğrencilere yöneliktir. Dolayısıyla bizim kullandığımız Kiril harfleridir. Başka bir soruyla karşılaşmıyoruz. Niçin derseniz biz Adıge ülkesinde Adıge dilinin Devlet dili olmasından dolayı o alfabeyi (Kiril) kullanıyoruz. Latin alfabesi mi? Yoksa Kiril alfabesi mi? Hangisi daha iyi diyerek tartışacağımıza, birbirimize yardım ederek Türkçe konuşanlar için okuma (eğitim) kitapları hazırlarsak daha iyi. Çocuklarınızı okutabilecek eğitmenlerin yetiştirilmesi yerine alfabe konusunda tartışıyorsunuz.

Kullandığınız bu Latin alfabesi Adıge dilinin bütün seslerini doğru olarak gösteremiyor. Bunların oluş nedeni sizinle birlikte bir dilbilimcinin (bilim insanının) çalışmamasıdır. Adıge dili pek çok ülkede öğretiliyor. Suriye’de Ürdün’de İsrail’de… Fakat alfabeye ilişkin sorular Türkiye’de gündeme geliyor. Adıge ülkesinde (anavatanda) okula giden birinci sınıftaki çocuklar üç alfabeyi zorluk çekmeden öğreniyorlar. Adıge alfabesi, Rus alfabesi, Latin alfabesi. Adıge alfabesi dünyadaki diğer alfabelerden zor değil. İstenirse öğrenilebilir.

Dole Ruzan
Doçent

АДЫГАБЗЭ:

Дюздже университетым 2013-рэ илъэсым кавказ бзэхэмрэ культурэхэмрэ якъутамэ къызэ1уахыгъ. Адыгабзэм изэгъэш1эн апэрэ илъэсым сыхьат 16 тхьамафэм тефэ: 1) тхэнрэ еджэнрэ (6); 2) гущы1энрэ дэ1онрэ (6); 3) адыгабзэм ирамматикэ (4). Егъэджэн 1офыр сыдигъуи къин. Ебгъэджэщтхэм атегъэпсыхьагъэ тхылъ щымы1эу 1офш1эныр ебгъэжьэныр ащ нахьи нахь къин. Тэ тиегъэджэн амалхэр нахьыбэу зытегъэпсыхьагъэхэр урысыбзэ зы1улъ еджак1охэр арых. 1о хэлъэп, тэ дгъэфедэрэр кириллицэр ары. Нэмык1 упч1и къэтэджырэп, сыда п1омэ адыгэ хэкоу адыгабзэр зыщыкъэралыгъуабзэм а алфавитыр ары дгъэфедэрэр. Латин алфавита хьауми кириллицэр ара нахьыш1ур т1оу тызэдэофэ, тызэде1эу тыркубзэр зы1улъхэм апае егъэджэн тхылъхэр дгъэхьазырхэмэ нахьыш1у. Шъуисабыйхэр езгъэджэн зылъэк1ыщт к1элэегъаджэхэр гъэхьазырыгъэным ыч1ып1э алфавитым пае шъузэдао.

Мы латин алфавитэу жъугъэфедэрэм зэк1э адыгэбзэ макъэхэр тэрэзэу къырыгъэлъэгъуагъэп. Кириллицэу голъми хэукъоныгъэхэр хэтых. Ахэр дэгъэзыжьыгъуаеп. Ащ фэдизыр къызхэк1рэр бзэ ш1эныгъэлэжь 1оф къызэрэжъудимыш1эрэр ары.

Адыгабзэр къэралыгъуабэмэ щызэрагъаш1э: Сириеми, Иорданиеми, Израили. Ау алфавитым иупч1э Тыркуер ары ны1эп мыщ фэдэу къызщыуцурэр. Адыгэ хэкум сабыеу апэрэ классым еджап1эм к1охэрэм алфавитищ зэрагъаш1э, къин къащымыхъоу: адыгэр, урысыр, латиныр. Адыгэ алфавитыр нэмык1 хьарыфылъэу дунаим тетхэм анахь къинэп, уфаемэ, угу етыгъэмэ зэбгъэш1эщт.

Долэ Рузан

РУССКИЙ:

В 2013 году в университете Дюздже открыли отделение кавказских языков и культур. На первом курсе на изучение адыгейского языка в неделю отводится 16 часов: 1) письмо и чтение (6); 2) говорение и слушание (6); 3) грамматика адыгейского языка (4). Обучение всегда сложный процесс. А начинать работу без адаптированных под обучаемых учебников еще сложнее. Все существующие у нас учебники по адыгейскому языку составлены для русскоязычных. Без сомнения, мы пользуемся алфавитом, основанным на кириллице. Другого вопроса и не возникает, поскольку в Республике Адыгея, где адыгейский язык является государственным, мы пользуемся именно этим алфавитом. Чем спорить, какой алфавит лучше на латинице или кириллице, давайте, сообща, подготовим учебники, адаптированные для тюркоязычных. Вопрос будущей подготовки учителей адыгейского языка для ваших детей, на мой взгляд, более важен, чем ваши споры по поводу алфавита.

Алфавит, который вы демонстрируете нам сейчас, не передает всех звуков адыгейского языка. При переводе его на кириллицу у вас остаются те же проблемы. Решение этих вопросов не столь сложно. На мой взгляд, это связано с тем, что в вашей команде нет лингвистов, филологов по адыгейскому языку, которые проконсультировали бы вас по всем языковым вопросам.

Адыгейский язык изучается и в Сирии, и в Иордании, и в Израиле. Но споры по выбору алфавита идут почему-то только в Турции. В республике Адыгея дети, начиная с первого класса, без особого труда осваивают три алфавита: русский, адыгейский и латинский. Адыгейский алфавит из числа существующих в мире не самый трудный. Если есть желание и потребность его можно выучить.

Долева Рузана

-3-

TÜRKÇE:

Adıge dilinin öğretimi için Düzce Üniversitesinde Yapılan Düzenlemeler

Bir ulusu ayrı bir ulus ve insan olarak yaşatan dildir. İnsanın dilden daha önemli bir değeri yoktur. Herkesin onu göz bebeği gibi koruması gerekir. Onun için “Dil bir ulusun canıdır” diyorlar. İnsanı diğer ulusların insanlarından ayıran dilidir, gelenekleridir, tarihidir. Bunlar birbirilerine sıkıca bağlıdırlar. Adıge isen öncelikle dilini konuş, kültürünü güzelleştir, güzel davranışlar sergile, güzel geleneklerimizin (xabze) farkında ol.

Adıgelerin çoğunluğu artık kendi tarihi anavatanlarında oturmuyor, tüm ülke darma dağın oldu. En çok Türkiye’de yaşıyorlar. Türkiye’de yaşayan Adıgeler yavaş yavaş kendi dillerini unutmaya başladılar. Konuşabilenlerin sayısı çok az, dilini konuşamayanlar çoğunlukta. Bugün Türkiye’de yaşayan Adıgeleri kendi dilleri ile okuma-yazma olanaklarına kavuştular ve bu yolda belirgin adımlar attılar. Düzce Üniversitesinde Kafkas Dilleri ve Kültürleri bölümü açıldı. Burada Adıge Dili ve Edebiyatı öğretiliyor. Benim kanaatime göre Düzce Üniversitesi doğru bir yaklaşımla düzgün bir eğitim-öğretim sistemi kurdu. Kiril kökenine dayalı alfabe ile eğitim öğretim sürüyor. Adıge dilinin öğrenilmesinde (eğitim-öğretimin ilk yılında) haftada 16 saat ayrıldı. Buna ilişkin düzenleme şöyle yapıldı: Dinleme ve konuşma 6 saat, okuma ve yazma 6 saat, gramer 4 saat. Eğitim-öğretimin ikinci yılında da Adıge dilinin öğretimi devam ediyor. Dinleme ve konuşma 4 saat, okuma ve yazma 4 saat, gramer 3 saat, Adıge edebiyatı 2 saat, Kiril alfabesi ile Rusça 5 saat.

Fakat bugün bizi endişelendiren başka bir husus var: diasporada yaşayan soydaşlarımızın bir bölümünün Latin harflerine dayalı bir alfabe düzenlemesi istemeleridir. Bugün için yeniden alfabe düzenlemek ve onunla kazanım sağlamak oldukça güç. Bu husus. Politikaya ekonomiye ve Adıge kültürünün kazanımlarına bağlıdır. Böyle olsa bile Türkiye’de bazı Adıgeler Latin harflerine dayalı bir alfabe düzenlemeyi görev sayıyorlar ve dil bilimi alanında uzman olmayanların düzenlemiş oldukları alfabeyi bazı yerlerde kullanıyorlar. Başkalarının da benimsemesini arzuluyorlar. Bunlardan biri Adıge Dil Derneği’dir. Devletin kabul ettiği ve Adıge Cumhuriyetinde kullanılan alfabeyi dışlıyorlar. Adıge Dil Derneği dilin yok olmaması ve öğrenilmesi konularında iyi işler yaptı ve bunu da gösterdi. Fakat bu yeterli değil. Niçin derseniz olmayan ve kabul görmeyen Latin alfabesi ile çalıştılar. Dil bilimi alanında uzman birisiyle çalışmadıkları anlaşıldı. Kelime hazinesi, morfoloji (biçimbilim) söz dizimi yanlışlıkları yazdıklarının çoğunda mevcut. Diğer pek çok noksanlıkları da görülebiliyor. Bilgisayarın olanaklarından iyi yararlandıklarını kabul edebiliriz. Bu çalışan grubun dil bilimi alanında uzman bir bilim insanıyla ve Anavatanda kullanılan alfabeyi temel alarak çalışsalardı yaptıkları işin büyük bir değeri olurdu. Fakat anavatanda kullanılan Kiril temelli alfabeyi benimsemiyorlar ve dışlıyorlar. Benim bakış açım var olan bir şeye katkıda bulunmayı gerektiriyor. Onun için destekçilere ihtiyacımız var. Bu konuda yardım edeceklere ulaştırabileceğimiz olanakları düşünmemiz gerekiyor. Fakat bugün yeniden alfabe hazırlayalım, o alfabeyle bilimsel düşüncelerimizi anlatalım ve onlara dayalı olarak daha önce yazılanları yeniden yazalım deseniz buna yeterli zamanımızın olduğunu sanmıyorum. Adıge dilindeki sesleri yeterli olarak veren anavatanda kullandığımız Kiril temelli alfabedir. Bunu değiştirmeye ihtiyaç yok. Niçin derseniz; Adıge halkı birbirini anlamayacak ve birbirine uzak olacaktır.

Shkhalakho Susana Düzce Üniversitesinde Doçent, Filolog

АДЫГАБЗЭ:

Дюзджэ университетым адыгабзэм изэгъэш1эн зэрэщызэхэщагъэр

Лъэпкъыр лъэпкъэу щызгъа1эрэр, ц1ыфы зыш1ырэр бзэр ары. Бзэм нахь лъап1э ц1ыфым зи и1эп. Ар нэкум фэдэу хэти къыухъумэн фае. Ары к1а1орэр бзэр лъэпкъым ыпсэ зан. Ц1ыфыр нэмык1 ц1ыф лъэпкъмэ къызэрахэщырэр ыбз, ихабз,   итарихъ. Ахэр пытэу зэпхыгъэх. Уадыгэмэ, апэ рапш1эу убзэ рыгущы1, уикультурэ гъэдахэ, ц1ыф шэпхъэ гъэнэфагъэхэр зехь, адыгэ хэбзэ дахэу ти1эхэм арыгъуаз.

Адыгэм ибэр ихэгъэгу, ич1ыгужъ исыжьхэп, зэрэхэгъэгоу итэкъухьагъэ хъугъэ. Нахьыбэ зэрысыр Тыркуер ары. Тыркуем ис адыгэхэм мэк1э мак1эзэ яныдэлъфыбзэ ащэгъупшэ, рыгущы1эрэм ипчъагъэ мэк1э дэд, зы1умылъыжьри нахьыб. Непэ Тыркуем ис адыгэхэм абзэк1э еджэн, тхэн амал я1эу хъугъэ ык1и лъэбэкъу гъэнэфагъэхэри ащк1э аш1ыгъэх.   Дюзджэ университетым кавказыбзэхэмрэ культурэхэмрэ якъутамэ къыщызэ1уахыгъ, адыгабзэмрэ литературэмрэ щызэрагъаш1э. Дюзджэ университетым, сэ къызэрэсш1ош1ырэмк1э, тэрэзэу егъэджэн 1офыр зэхищагъ, къек1ол1эк1э тэрэз хихыгъ. Кирилл лъапсэ зи1э тхыбзэмк1э егъэджэн 1офыр щырек1ок1ы. Адыгабзэм изэгъэш1энк1э апэрэ илъэс еджэгъум тхьамафэм сыхьат 16 къеты. Ахэр мырэущтэу гощыгъэ: едэ1унымрэ гущы1энымрэ (сыхьати 6), тхэнымрэ еджэнымрэ (сыхьати 6),   грамматикэр (сыхьати 4). Ят1онэрэ илъэс еджэгъум адыгабзэм изэгъэш1эн лъагъэк1уатэ: едэ1унымрэ гущы1энымрэ (сыхьати 4), тхэнымрэ еджэнымрэ (сыхьати 4),   грамматикэр (сыхьати 3), адыгэ литературэр (сыхьати 2), урысыбзэу кирилл лъаспэ зи1эр (сыхь. 5).

Ау непэ нэмык1 гумэк1ыгъо тырехьыл1э. Ар зэпхыгъэр 1эк1ыбым щы1э тилъэпкъэгъухэм латин хьарыфылъэ зэхэгъэуцогъэн фаеу зэралъытэрэр ары. Непэ хьарыфылъэ зэхэбгъэуцожьын, ащк1э гъэхъагъэхэр пш1ыжьыныр псынк1агъоп. Ар политикэм, экономикэм, адыгмэ якультрннэ к1энхэм япхыгъ. Арэу щыт нахь мыш1эми, Тыркуем ис адыгэхэм латин лъапсэ зи1э хьарыфылъэ зэхэбгъэуцоныр япшъэрылъэу алъытэ ык1и бзэш1эныгъэм пэчыжьэ нэбгырэ пчъагъэмэ ежь зэхагъэуцогъэ хьарыфылъэр ч1ып1э-ч1ып1эу агъэфедэ, арагъэштэным пылъых. Ахэмэ зэу ащыщ Адыгэ бзэ хасэри. Адыгэ Республикэм щагъэфедэрэ хьарыфылъэу, къэралыгъо лъэгап1э зи1э тхыбзэр щагъэзые.

Адыгэ бзэ хасэм адыгабзэм икъызэтегъэнэнк1э, изэгъэш1энк1э 1оф гъэнэфагъэхэр ыш1агъ ык1и ар къыгъэлъэгъуагъ. Ау ащ уигъэразэрэп, сыда п1омэ латин хьарыфылъэу щымы1эмк1э, амыштагъэмк1э лэжьагъэх, бзэш1эныгъэлэжь зэрадэмылажьэрэр зэу къэнафэ, лексикэ, морфологэ, синтаксис хэукъоныгъэхэр атхыгъэхэм бэу ахэтых, щык1эгъабэ афэолъэгъу. Компьютерым иамалхэр дэгъоу зэрагъэфедэрэ ш1уагъэу афэплъэгъумэ хъущт. 1офш1эк1о купым бзэш1эныгъэлэжь ягъусэу, хэкум щагъэфедэрэ тхыбзэр ылъапсэу лэжьагъэхэмэ я1офш1агъэ осэшхо фэпш1ынэу щытыгъ. Ары шъхьае, хэкум щагъэфедэрэ тхыбзэу кириллыр зылъапсэр ахэмэ ягунэсэп ык1и щагъэзыягъ.

Щы1эм хэхъоныгъэ фэтш1ын фаеу сэ сеплъы. Ащ фэш1 1эпы1эгъухэр бэу ти1эн фае. 1эпы1эгъухэмрэ ахэр зэралъыдгъэ1эсыщт амалхэмрэ ары тэ тызэгупшысэн фаер. Амэ непэ тэ хьарыфылъэ тш1ыжьын, а хьарыфылъэмк1э тиш1эныгъэ гупшысэхэр къэттыжьын, ахэмэ атегъэпсыхьагъэу джыри тхыгъэхэр тш1ыжьынэу ащ фэдэ уахътэ щы1эу сеплъырэп. Адыгэбзэ макъэхэр икъоу къэзытырэр непэ хэкум щыдгъэфедэрэ тхыбзэу кирилл лъапсэ зи1эр ары. Зэблэпхъунэу ар ищык1агъэп, сыда п1омэ адыгэ лъэпкъыр зэгурымы1ожьэу, зэпэчыжьэу, зэпэ1апчъэу ащ ыш1ыщт.

Дюзджэ университетым идоцентэу, профессорэу    Шъхьалэхъо С.Г.

РУССКИЙ:

Преподавание адыгейского языка в университете Дюздже

Человеческий язык самым тесным образом связан с жизнью общества. Язык – это средство общения людей. Дороже своего родного языка ничего нет для человека. Язык и народ – неотделимы друг от друга. Человек выделяется среди других народов благодаря родному языку, историей, своими обычаями и традициями. Народ, потерявший родной язык, не владеющий им, не может глубоко осознавать свою национальную культуру, историю, традиции, обычаи, будет лишен национального духа, самосознания. Поэтому и говорят, что «язык – душа народа».

Если ты адыг, в первую очередь разговаривай на своем родном языке, обогащай свою культуру, соблюдай обычаи и традиции своего народа.

Адыги разбросаны по всему миру, живут во многих странах. В Турецкой республике находится самая большая адыгская диаспора.   Адыги, живущие в Турции, начали забывать свой родной язык, на своем родном языке разговаривают не многие, встречаются даже те, которые вовсе не знают родного языка.   А таких очень много.

Сегодня Правительство Турции позволило адыгской диаспоре писать, читать, разговаривать на своем родном языке. Сделаны первые шаги.     В университете Дюздже открыли отделение кавказских языков и культур, где изучают адыгейский язык и литературу. На мой взгляд, университет правильно подошел к организации учебного процесса по изучению языка. Используется алфавит, основанный на кириллице. На изучение адыгейского языка (в неделю) на первом курсе отводится 16 часов: говорение и слушание (6 ч.); письмо и чтение (6 ч.);  грамматика (4 ч.). На втором курсе продолжается изучение этих дисциплин: говорение и слушание (4 ч.); письмо и чтение (4 ч.);   грамматика (3 ч.); адыгейская литература (2 часа), русский язык, основанный на кириллице (5 ч).

Сегодня мы сталкиваемся с другой проблемой.   Это связано с тем, что адыгская диаспора считает своим долгом составить алфавит адыгейского языка на основе латинской графики. Это очень трудный и сложный процесс, который связан с вопросами политики, экономики и культурным наследием адыгов. Но тем не менее, сторонники латинской графики, отодвигая существующий алфавит в Республике Адыгея, где адыгейский язык является государственным, продолжают свою работу по составлению алфавита. Мы сталкиваемся с тем, что каждый знающий адыгейский язык на уровне разговорного считает себя специалистом в области адыгейского языкознания и составляет свой алфавит и начинает пользоваться в местах, где ведется изучение адыгейского языка (в основном курсы адыгейского языка в хасэ). В том числе и АДХ (Адыгэ бзэ хасэ).

АДХ по изучению и сохранению адыгейского языка проделала определенную работу и продемонстрировала нам. Но она не удовлетворяет и далека от общепризнанного. Рабочая группа, среди которых нет лингвистов, и не имеют определенной подготовки   в области адыгейского языкознания, проделали эту работу. Поэтому допущены грубейшие ошибки лексического, морфологического, синтаксического характера. Не все звуки адыгейского языка передаются, продемонстрированным алфавитом. Заслуга рабочей группы заключается в том, что они умело используют возможности компьютера. Нет сомнения в том,   что если бы рабочая группа работала с привлечением   ученых, имеющих определенную подготовку в области адыгейского языка, не были допущены эти ошибки и этим внесли бы определенный вклад по развитию и сохранению адыгейского языка.

На мой взгляд, мы не должны сегодня заниматься составлением алфавита и поднимать этот вопрос. Мы должны пополнить существующую литературу, внести свой вклад, для этого нужно создать адоптированные учебники, словари, учебно-методические рекомендации, пособия разного характера. Существующий алфавит на основе кириллицы удовлетворяет нас, все звуки адыгейского языка хорошо передаются.

Наше мнение однозначно. Кириллица должна быть основой обучения родному языку, использование его в письме, общении. Без этого дистанция, отделяющая нас от диаспоры будет увеличиваться, и будет способствовать ускоренному исчезновению языка.

Кандидат филологических наук, доцент          С.Г. Шхалахова